Βίκο, Τζαμπατίστα (Τζοβάνι Μπατίστα)

(Giambattista ή Giovanni Battista Vico, Νάπολη 1668 – 1744). Ιταλός φιλόσοφος, νομικός και ιστορικός, από τους πρωτοπόρους της σύγχρονης ιστορικής σκέψης. Ο Β. αντιπροσωπεύει την αντίδραση του ιταλικού ουμανιστικού πνεύματος στη νοησιοκρατία του 18ου αι. και συγχρόνως την πιο συνεπή αποδέσμευση των ιστορικών εκείνων τάσεων που θα τις αναπτύξει αργότερα με μεγαλύτερη πληρότητα το ρομαντικό πνεύμα του 19ου αι. Όταν με την επέμβαση της Αγίας Έδρας το 1693 σκηνοθετήθηκε μια δίκη για αθεϊσμό κατά της προοδευτικής νεολαίας της Νάπολης, ο Β. αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη και να εγκατασταθεί στη Βατόλα, στην περιοχή του Τσιλέντο. Στα εννέα χρόνια της παραμονής του εκεί (1686-95) διαμορφώθηκε, με σοβαρές μελέτες, η φιλοσοφική του σκέψη, απέκτησε αυτονομία και πρωτοτυπία και ωρίμασε η κριτική στάση του απέναντι στον καρτεσιανισμό. Μετά την επιστροφή του στη Νάπολη το 1695, αναγκάστηκε να ζει με ιδιωτικές παραδόσεις έως το 1699, οπότε έγινε καθηγητής στην έδρα της ρητορικής στο πανεπιστήμιο της πόλης. Με τη διδασκαλία του ο Β. επέκρινε το παιδαγωγικό σύστημα της εποχής, για το οποίο είχε τη γνώμη ότι οδηγούσε στην αποξήρανση της φαντασίας των σπουδαστών με το αποκλειστικά ορθολογικό πρόγραμμά του. Η πολεμική του περιλάμβανε επίσης την υπεράσπιση της ποίησης και τη διερεύνηση των λειτουργιών που προηγούνται ή ακολουθούν τον καρτεσιανό λόγο (raison)ως όργανο της γνώσης. Στο πρώτο του έργο, που εκδόθηκε το 1710 με τον τίτλο Περί της αρχαιότατης σοφίας των Ιταλών, όπως συνάγεται από τις αρχές της λατινικής γλώσσας,ο Β. αντιπαραθέτει στην πρόσφατη καρτεσιανή επιστήμη μια πανάρχαια επιστήμη των αρχαίων κατοίκων της ιταλικής χερσονήσου, κατάλοιπα της οποίας βρίσκουμε στη λατινική γλωσσική δομή και στο λατινικό λεξιλόγιο. Πρόκειται για την τυπική βικιανή θέση, κατά την οποία η γλώσσα αποτελεί ιστορική μαρτυρία για αρχαιότατες εποχές. Η ιδέα όμως αυτή μιας πανάρχαιας σοφίας, ως συνόλου μεταφυσικών και ορθολογικών γνώσεων, μαρτυρεί την επιβίωση, στη σκέψη του συγγραφέα, ορθολογικών στοιχείων. Όμως, από το 1710 έως το 1725, οπότε εκδόθηκε το βιβλίο του Αρχές μιας νέας επιστήμης σχετικής με τη φύση των εθνών, ο Β. αναθεώρησε ριζικά τους προσανατολισμούς του. Σύμφωνα με τη Νέα Επιστήμη (της οποίας δημοσιεύτηκαν αναθεωρημένες εκδόσεις το 1730 και το 1744) υπάρχει μια κοινή καταγωγή των εθνών, εξαιτίας της οποίας όλες οι απαρχές των πολιτισμών χαρακτηρίζονται από την υπεροχή της φαντασίας και των αισθήσεων απέναντι στους ορθολογικούς προσανατολισμούς και κατευθύνσεις. Όχι μόνο η καταγωγή της γλώσσας δεν είναι καθόλου μεταφυσική, αλλά γενικά η μεταφυσική, ως αξίωση γνώσης μιας πραγματικότητας, φυσικής ή όχι, της οποίας ο άνθρωπος δεν είναι δημιουργός, αντιπροσωπεύει μια αιώνια ανικανοποίητη προσπάθεια. Μόνο η ιστορία, ως σύνολο γεγονότων που απορρέουν από την ενσυνείδητη δραστηριότητα των ανθρώπων, αποτελεί κάτι το οποίο ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίσει. Ο Β. απέρριψε προπάντων την υποκειμενική σημασία του καρτεσιανού cogito,με τη σκέψη ότι η ιδέα των αποδεικτικών αληθειών,αν τη δεχτούμε ως καθολική αρχή της γνώσης, οδηγεί από το ένα μέρος στη συστηματική κριτική κάθε παράδοσης και από το άλλο μέρος στην καθαρά επιστημονική και νατουραλιστική ερμηνεία τόσο της φύσης όσο και του ανθρώπινου κόσμου, δηλαδή της ιστορίας. Ο Β. αντέτεινε ότι το cogito είναι βεβαιότητα και αυτεπίγνωση, αλλά όχι και επιστημονική αρχή: είναι απλή ένδειξη για την ύπαρξη ενός σκεπτόμενου υποκειμένου, αλλά δεν είναι σε θέση να εξηγήσει την αιτία αυτής της ύπαρξης. Η αληθινή γνώση, αντίθετα, δεν είναι νοητή παρά μόνο ως γνώση των αισθητών. Έχει λοιπόν αντικειμενική αξία, όταν εφαρμόζεται σε εκείνο που έχει πρώτα συντελεστεί και σε αυτό που αποτελεί πραγματικότητα. Ο Β. συνάγει από αυτήν την αρχή συνέπειες μεγάλης σημασίας. Πρώτα από όλα, δεν αναγνώριζε στη φυσική την υπεροχή που η εποχή του, γεμάτη από αγωνιώδεις προσδοκίες, της είχε αναγνωρίσει, γιατί διαπίστωνε ότι η φυσική βρίσκεται σε αδυναμία να γνωρίσει την αληθινή φύση των πραγμάτων, των οποίων δημιουργός είναι ο Θεός, ο οποίος είναι και ο μόνος που διαθέτει αυτή τη γνώση, ενώ στον άνθρωπο ανήκει μάλλον η εμπειρική γνώση γενικών μεγεθών. Αλλά το πιο σημαντικό ήταν ότι τη θέση της φυσικής έπαιρνε –στη σκέψη του Β.– η δημιουργία μιας νέας αυθεντικής επιστήμης, της ιστορίας, η οποία αληθινά γνωρίζει την πραγματικότητα που απορρέει από τον άνθρωπο και η οποία είναι καμωμένη από αισθήματα, πάθη, πράξεις και λογισμούς των ανθρώπων. Αυτή η πραγματικότητα, που ο καρτεσιανισμός θα τη θεωρούσε ανορθολογική και μη επιστημονική, εμφανίζεται κατά τον Β. στην ιστορία των εθνών ως συγκεκριμένη εξέλιξη της ζωής της ανθρωπότητας, η οποία, από τις αρχικά ακατέργαστες και παθητικές μορφές, αναδύεται με αμείλικτη αναγκαιότητα σε ανώτερες σφαίρες συνειδητής γνώσης και ορθού λόγου. Ο Β. διατύπωνε έτσι τη θεωρία των νοητικών λειτουργιών (αίσθηση, φαντασία, αντίληψη, κρίση), στις οποίες αντιστοιχούσαν οι ιστορικές περίοδοι ή εποχέςτης ζωής του κόσμου. Παρουσιάζεται έτσι η ιδέα του κύκλου: αίσθηση, φαντασία, λόγος αντιπροσωπεύουν μια διαδικασία, η οποία αφού τελειώσει ανανεώνεται με τη νέα πτώση στη βαρβαρότητα και την έναρξη μιας νέας διαδρομής. Πέρα όμως από τις αναντίρρητες δυσχέρειες που παρουσιάζει η νατουραλιστική και αυτή τη φορά δομή της θεωρίας των κύκλων και ανακυκλήσεων, η φιλοσοφία του Β. διέλυε τον μεγάλο μύθο του Διαφωτισμού για την ύπαρξη μιας φυσικής τάξης πραγμάτων, ως ιδεατού προτύπου για κάθε μελλοντική προσπάθεια. Ο Β. υπογράμμιζε την επίπονη, κατά βαθμίδες, κίνηση της ιστορίας και επιβεβαίωνε την ανάγκη της αποδοχής της ως σύνολο, περιλαμβανομένων και των στιγμών που φαίνεται να αντιφάσκουν στις απαιτήσεις του ορθού λόγου. Με αυτές τις αντιλήψεις του ο Β. ερχόταν σε αντίθεση προς την αισθητική νοησιαρχία του 18ου αι., στον οποίο αντέτασσε μια πρωτότυπη, ήδη ρομαντική, κατανόηση των μεγάλων ποιητικών έργων (Ομήρου, Δάντη), των οποίων γινόταν ο ερμηνευτής. Προσωπογραφία του Ιταλού ιστορικού και φιλοσόφου Τζαμπατίστα Βίκο, έργο άγνωστου ζωγράφου. Το φαράγγι του Βίκου στην Ήπειρο? τη χαράδρα διαρρέει ο παραπόταμος του Αώου Βοϊδομάτης.